توخته بر تحشیه بر دیوار خانگی – صبا نخجوانی

تصوری است…تطبیق آن چه باید بنویسم( ترخص وترحیب) با محکمه ای که درمقابل آن ظاهر می شوم دشوار خواهد بود. هرچند منظره ی زیبا وباشکوهی است , مشاهده ی “انسان” که چگونه با تلاش های خود به نوعی از “هیچ” پدیدار می شود.

اگرظواهر همیشه , تصویر تمایلات قلبی بود , اگر نجابت فضیلت بود , اگر دستورات ما به عنوان قواعد راهنمای مان به کار می رفت واگر… شاید, تفاوتی با آنچه نمودار زمان راپیش می برد را بر می تافت.

البته پیش از آن که هنر رفتارما را شکل دهد و به عواطف ما سخن گفتن با زبانی تصنعی و متظاهرانه را بیاموزد , عادات ما خام اما طبیعی بودند و تفاوت در رفتارما در نخستین نگاه , تفاوت در شخصیت را اعلام می کرد. طبیعت انسانی در اصل نیکوتر نبود , اما انسان ها امنیت خود را در سهولت راه یابی متقابل به یکدیگر می دیدند , واین جرگه ی غیرقطعی, سابقه در حفظ بسیاری از رذایل دارد.

همواره یک نظم موجه , تضادهای عارضی یک واقعیت پیچیده را سازش می دهد. این نظم , هم سازش می دهد وهم تحمیل می کند ودر واقع “هم انگیختگی” وراحتی را کنترل وبه صحت می رساند واین “بداهه سازی” را همچون معماری قوانین ثابتی که کارایی دارد , عرضه می کند. وهمچنین “معنا” می تواند با درهم شکستن نظم تقویت شود , چرا که…استثنا, متضمن قاعده است وتضادها معنا را تقویت می کنند. در اصل , یک ناهماهنگی هنرمندانه حیات سازه ی هنری را تضمین می کند , کما اینکه ” لوکوربوزیه” معتقد بود: “هیچ کار هنری بدون یک نظام وجود ندارد” …

این پیش درآمد , لابد در رمز گشایی از این اثر{ تحشیه بر دیوار خانگی } وقلمرو زدایی از اجتماع پیرامونش با رویکردی تفسیرزدا , همراه خواهد بود وپیشنهاد بر نهادینه سازی و فرا گستری این تخیل گروهی است , که برگرفته ازتخیل نهادهاست.

هرچند این یادداشت قرابتی با نقدهای رایج ندارد , اما باالطبع , كساني كه امكان خواندن وفهمیدن رادارند , با کار کرد این نوشتار به توافق خواهند

رسید.روند اکسپرسیونیستی تحشیه بر دیوارخانگی:

تعبیر گرایی مکتبی است که از حدود سال 1905 در نقاشی آلمان به وجود آمد ودر طول اولین دهه بعداز جنگ اول( 1914-1918م) ادامه یافت. ظاهرا اولین بار اصطلاح اکسپرسیونیسم برای نقاشی های ” ژولیان آگوست هروه” نقاش فرانسوی به کار رفت.هر چند تعریف دقیق ویافت خصوصیات مشترکی که حاصل تمام ویژگیهای اکسپرسیونیسم باشد دشوار است , اما وضعیت شدیدا ضد واقع گرایی وتقلید وتکرار ودوباره سازی واقعیت وطبیعت از محکمات این مکتب است.

تمایل اصلی اش پرهیز ازروش های واقع گرایی وناتورالیستی واصل حقیقت مانندی{ کلاسیسم}است وهدف آن, القای تاثرهاوحالت های هنرمند یا شخصیت های ساخته ی ذهن او, از طریق تعبیری است که هنرمند از آن ها می دارد.

درنقاشی های این مکتب , اشكال طبیعی ودنیای خارج به صورت مبالغه آمیز وتحریف شده تجلی می یابد, زیرا دوباره سازی وتکرار واقعیت کار بیهوده ای است.

وبه اعتقاد” کازیمیر اد اشمیت” هنرمند اکسپرسیونیست:” فقط به واقعیتی که خود آفریده است اعتقاد دارد” وهر قاعده وقانون دیگری را جز آن چه مربوط به تعبیر ودریافت او از واقعیت می شود فراموش می کند واز دنیای واقعی , تنها آنچه را در ذهن وروان اومنعکس می شود , واقعیت به حساب می آورد.

اکسپرسیونیسم بر گونه های هنری قرن اخیر تاثیر گذار بوده است. در سینما بر فدریکوفلینی (1922- م) وآنتونیونی(1912- م) در ادبیات داستانی مانند فرانتس کافکا(1883- 1924 م)وساموئل بکت(1906- م) ونمایشنامه هاو شعرهای فدریکو گارسیا لورکا و…

همچنین بر شعر, البته توجه شعر های اکسپرسیونیستی به اصوات ورنگ وکوشش هایی برای حسامیزی که گاه به خاطر آن ها”مفهوم”به”نا مفهوم” سوق می یابد , تحریف موضوعات پدیده های هستی و جا به جایی توالی زمان وکوشش دقیق برای نشان دادن ( نه توضیح دادن) هستی , به گونه ای که در ذهنی نا آرام و مشوش می تواند آشکار شود ودر واقع هر تحریف موفق از واقعیت , نشانه اي از اكسپرسیونیسم است.

از نکات قابل تامل در شعر اکسپرسیونستی این است که اقلب شاعران اکسپرسیونستی را , زنان تشکیل داده اند.از برجسته ترین آن ها می توان از ادیت سیتول(1887- 1964 م) نام برد.

حالا التفات به قرائت از متنی نا متعارف که تمهیداتی از پیش تعیین شده را از بین می برد وعوامل تنش زا رابه شکلی گسسته به اجماع می رساند:

در شعر تحشیه بردیوار خانگی قصویّت تاریخی , اجتماعی , سیاسی … از مرحله ی توصیف نقد گرایانه به استحاله ی توصیفی می رسد واین از عامل متافیزیکی روایت که موقعیت روایت هایی همزمان را فرا تراز زمانمندی خطی قرار می دهد , برمی آید. چنان که روایت داستانی با گسستی روبه رو می شود که قابل تشخیص است ودرهم تنیدگی زمان روایت به گستردگی دایره خوانش منجر می شود.

علی رغم پاشیدگی معنایی که سطح خارجی تحشیه بر دیوار خانگی را پوشانیده , این شعر اساسا وابستگی جدی به معنا دارد وزیر ساخت شعر کاملا مفهوم گرا ومعنا گستر است , اما موضوع مهم در تحریف روایت تاریخی این است که : فدریکو گارسیا لورکا در اثر( شعر ترانه ی آب دریا ) پیشینه ی ذهنی یک نسل را دال بر تحریف روایت شاعرانه قرار می دهد , اما در تحشیه بر دیوار خانگی بر آمدگی های ذهنی زنانه بر روایت تاثیر گذارده است:

… و من زنم!

ظنین به سرگذشت خودم

ایران دلگیری کنار بقعه ی شاه عبدالعظیم!

البته تاکید نسل شاعران زن امروز بر ماهیت زنانگی شعر و تحریفاتی خاص از” فرخزاد” و همچنین رویکردها و جنبش های شبه فمینیستی رایج در این نسل, موجب تشکل کلیشه هایی از شعار و آرمان و تعبیر در آثار زنان هنرمند ایرانی است واساس معضل شعر زنانه عدم” استفهام” و پرسش از هستی زن در جامعه است و رویکرد احساسی با موقعیت های اجتماعی ایشان , باعث بروز سطرهایی این چنینی می شود:

… شبیه لکه ی جوهر دیوانه شد

انکحت … آخ

وزوجت … آخ

ومادرم که نصف قانون است …

هر چند معتقدم استفهام (با منظوری که ياد شد ) در برخی از سطرها بوجود آمده است:

مادر به تکه ای ازگاو شیر می داد و

می گریست.اگر قائل به جمله ی” رابرت فراست” مبنی بر: “شعر نوعی اجرا به وسیله ی کلمات است” باشیم و کلمه را واجب الوجود شعر بدانیم , با توجه به روند اکسپرسیونیستی” تحشیه بر دیوارخانگی” راغب خواهیم بود که: کلمات در سطرهایی مابه ازایی از مفهوم قراردادی خود در طبیعت خارج از متن قرار نمی گیرند وقرارداد تازه ای از مولف , آن هم همگن با ساختار روایی اثر شکل می گیرد:

ردیف شب را بگیرو موسیقی

با پیچک بیا به بلندی آفتاب

و روی تپه های من چادر بکش

ویا سطری دیگر:

…وگرنه یک رج از همین تاریخ را کسی به گردنم آویخت

که خواب دیده بودم در بهشت عروسم کرد

که بهلول در قرائت اول به مرگ مغزی من خواهد رسید

که معصوم جلجتا …اساسا در جریان تغییر الفبای پارسی به عربی , ناچاربودند که آهنگ (-ُ=O) را به شکل ( وَ= va) نشان دهند. چون مشابهت به “واو”عطف عربی داشت , توهم شد که حرف عطف پارسی با عربی یکی است … چراکه می گوییم:” فلان آمدورفت” , نمی گوییم: “وَرفت”.

ضمن اینکه ساختار عبارتهای کتاب مقدس در شکل گیری بخشی از ساختارهای زبانی شعر امروز, بویژه شیوه آغازین (سطر) با”واو”عطف آغاز, تاثیر داشته است. کما اینکه در تورات آیات بی شماری می توان یافت که با “واو” آغاز, شروع شده اند:

– وزمین تهی وخالی بود…

– وخدا گفت که …

– وخدا روشنایی را دید …

– وخدا روشنایی را روزخواند …

(تورات موسی – فصل اول)حال اگر به تعدد این “واو” عطف درمتن ” تحشیه بر دیوار خانگی” دقت نمائیم وچارچوب گسست روایی وتعلیق زمانی رادر نظر بگیریم , متوجه این موضوع خواهیم شد که : مولف برتالیف تاثیررفتاری گذارده وگویش گفتاری (عوامانه وزنانه) مولف, بر نوشتار اثر بی واسطه ای گذاشته است.

” ونیم تاج سلماسی” شعری بلند می گوید …

و گود حاج صفی خان …

و زن که مسئله ای نیست …

و مادرم که نصف قانون است …

و مثل منور یک چاله توی ابرانداخت …

و من که در این مغازه خوشبختم ؟…

و واعظ کلبی

و خون …

…

معتقد هستم شعربلند” تحشیه بر دیوار خانگی ” دارای کیفیت خودارجاعی است وپتانسیل (diachronique) با متن های پیش از خود (با همین ساختارزبانی) را داراست وپرداخت به تفسیرو توضیح این سطرها, نیازمند استراتژی تحلیلی پیوسته ودرزمانی وسیع تر از این مقال می باشد. بطوریکه, وقتی صنایع متداول معنوی وبدیع نیز دراثر حضورمی یابند, قرائت وخوانش گردند وکارکرد این بدیعات درشکلیت زبانی وساختار روایی اثر مورد تحلیل قرارگیرند.

بطور مثال به حسن تعلیل (conceit) در این سطرها توجه کنید:

… پاشویه بود ودق !

حافظ بود ولواط

شب بود وچکمه های نظامی …

ویا:

منقاشی در خار شتر زدم

جایی که دستهای عاریه روئیده اند

از استراتژی های تحلیل که این روزها درمورد آن بسیار گفته می شود, استرتژی های پسا ساختار گرایانه است که مهمترین آن , استراتژی تحلیل دریدایی یا همان تفسیرزدایی (deconstruction) است که در تحليل تحشيه بردیوارخانگی بسیار سودمند خواهد بود والبته این نیازمند خوانش دقیقی ازمتن یاد شده است.

به این مثال توجه کنید:

یکی چرک مرا دربیاورد تا جمهوری شوم

وبا خون خصوصی ام در دریاچه اوین بریزد

باپستان در استقلال پیر بیفتد

با آزادی دراز

این چهار سطر, در واقع سیاسی ترین (امروزی) سطرهایی است که در این شعروجود دارد وماهیت واژگان بر خلاف سطرهای پر فروغ این شعر, ما به ازایی ارجاعی دربیرون از متن تحشیه پیدا می کند واین خطری است که این چند سطر را احاطه نموده است.

مرا: كشور

چرک: انقلابیون

جمهوری: جمهوری

دریاچه اوین: اسلامی

استقلال پیر: انگلیسی

آزادی دراز: دراز درتعبیر عامیانه به افرا طیدگی ملموس اتلاق می گردد.

همچنین امکانات واژه پردازی با گستره ی معنایی خاص ( سیاسی , اجتماعي , اعتقادی , … ) که مستلزم التزام به حاکمیت نوشتاری اکسپرسیونیستی می باشد. درسطر زیربه معادل ارجاعی “تمشیتش” توجه کنید:

…میگفت و مثلث تنگی جهات تمشیتش را می کشید

درهپروت ونسل

خوابی با زیر پوش ایرانی

پلتیک دیگری که در تحلیل تحشیه بردیوار خانگی دست می دهد , بحث فطرت (constitution) است كه کارکرد آن بصورت یک دوره{period of incubation} پدیدارمی شود وتمرکز بر صورت های فطری درزبانیتی شکل می گیرد که بستری نشانه دار آن را حمل وهدایت می نماید. در واقع دنیای نشانه های تحشیه بردیوار خانگی , همزیستی ( محدودی) را بین نشانه های ذهنی وخصوصی ونشانه های گفتاری/ نوشتاری بوجود می آورد وشالوده متن را از پیشروی نشانه ها به سمت کمالی (محرز) جلوگیری می کند.

در اصل , عناصر ونشانه ها در فضای روایت به تعلیق می رسند. هرچند در سطرهایی این نشانه ها به انفعالی خودساز{dandyish} دست می زنند وبه صورت خودکار خود را اجرا وبر زبان حرکت می کنند , بی آن که راستایی روایی در این حرکت نقش داشته باشد.

به طور مثال: نشانه های خصوصی در موقعیت زبانی خود دوانیده می شود وچارچوبی هندسی برای ارتباط نشانه ها شکل نمی گیرد.

وبا خون خصوصی ام در دریاچه اوین بریزد

با پستان دراستقلال پیر بیفتد …

واساسا تکاملی در نشانه ها بوجود نمی آید. چرا که گونه روایت منجر به ساحتی عمومی ونا جامع می گردد.

کسر جامعیت از روایت – بر اساس پیش در آمد- ” قصد” است. یعنی : منظوری ونیتی خاص , زبانیت تحشیه بر دیوارخانگی را شکل می دهد که از دوناحیه قابل پیگیری است.

اول آنکه ساحتی ” ناخودآگاه” با پیشینه ای روانی از رویدادهای سیاسی , اجتماعی , فرهنگی , … برمتون “جوامع سوم” حاکم است , گونه های استعماری رایج دراین جوامع باعث ظهور” قضاوت” وپیش درآمدهای قطعی در نوشتار وگفتار ایشان گردیده است.

واین بدایت در اظهارات قطعی ومانیفست های قبیله ای , در تمامی حوزه های انسانی وطبیعی است.{ بطوریکه عوام , راجع به تمامی رویدادهای تخصصی هستی , اظهارات قطعی می نمایند}

واین را قدریت متن می دانند, چرا که تنها دو موضوع حق و باطل را نه آنكه فرض , بلکه تعیین وقضاوت می کنند{البته جهان بینی مبتنی بر مذهب , بر رواج این بستر نقش اساسی دارد}

دوم آنکه ساحتی ” خود آگاه” است که زبان را بر علیه پیش درآمدهای ذهنی می شوراند, اما به علت استراتژی خاصی { به ظاهراشتباه} که اتخاذ نموده است , روند زبانیت به روندی تیپیک بدل می شود وزبان روی به خود ارضایی می سپارد